در طول تاریخ، آزمون‌های هوش بسیاری برای سنجش میزان توانایی ذهنی افراد با سنین مختلف طراحی شده است. با پیشرفت علم روانشناسی و علوم شناختی و عصب‌شناسی، مقیاس‌های تعریف‌شده در این آزمون‌ها نیاز به به‌روزرسانی و تغییر پیدا می‌کنند. در این مقاله، به شرح مطالب مربوط به چیستی آزمون‌های هوش و روند تغییرات در این زمینه می‌پردازیم.
تاریخچه‌ی مختصر؛ مقیاس بینه و سیمون
در سال ۱۹۰۵ روانشناسی به نام الفرد بینه با همراهی همکارش یعنی تئودور سیمون به این نتیجه رسیدند که بهتر است برای بهبود سیستم‌های آموزشی مدارس، اقداماتی انجام شود. برای رسیدن به این هدف آن‌ها مشغول طراحی ابزاری برای سنجش توانایی ذهنی و شناختی دانش‌آموزان شدند که در واقع یک تست هوش بود. ژان پیاژه هم در این تحقیق و بررسی‌ها به‌عنوان دستیار به تیم بینه و سیمون پیوست آن‌ها با همکاری یکدیگر و با کمک تست هوشی که در حقیقت اولین تست هوش تاریخ بود، به بررسی میزان هوش و قدرت ذهنی دانش‌آموزان پرداختند تا بتوانند تغییرات کارآمدی را برای آموزش آن‌ها و بر اساس نیازشان پیشنهاد کنند.
مقیاس بینه و سیمون که شامل ۳۰ تمرین از آسان به سخت بود، سال‌ها بعد توسط لوییس ترمن بازبینی شد. ترمن در دانشگاه استنفورد کار می‌کرد و اسم مقیاس بازبینی‌شده‌ای که ارائه کرد را به‌خاطر محل کارش استنفورد-بینه گذاشت. مقیاس استنفورد-بینه امروزه یکی از معتبرترین آزمون‌های هوش به حساب می‌آید. در یکی از این بازبینی‌ها در سال ۱۹۳۷ ترمن با همکارش مریل تست را برای گروه سنی ۲ تا ۱۸ سال بهینه‌سازی کردند.
اثر فلین و نمره‌دهی آزمون‌های هوش
طبق بررسی‌هایی که طی سال‌ها بعد از اولین آزمون‌های هوش انجام گرفت، مشخص شد درصد میزان هوش سیّال و متبلور با گذر زمان افزایش پیدا کرده است. خیلی از تست‌های معتبر امروزی، این عوامل را در میزان بهره‌ی هوشی موثر می‌دانند. این یعنی با گذر زمان، متوسط نمره‌ی هوش حاصل از تست‌های سنجش هوش افزایش پیدا می‌کنند. به این اثر افزایشی اثر فلین گفته می‌شود.
جیمز فلین، یک روانشناس و نظریه‌پرداز بود که معتقد بود تست‌های IQ در واقع هوش را اندازه‌گیری نمی‌کنند و نمی‌توانند این کار را بکنند. از نظر او، آزمون‌های هوش فقط با نوعی رابطه‌ی علّی ضعیف که با تئوری‌های متخصصانی که آن‌ها را طراحی می‌کنند هم‌خوان است با هوش ارتباط دارند و آن را توصیف می‌کنند.
از نظر فلین عوامل زیر می‌تواند در ایجاد این تغییرات نقش داشته باشد:
– بالا رفتن کیفیت آموزش
– دسترسی آسان و سریع به اطلاعات
– نیاز بیش از پیش به کارهایی که به قدرت شناختی بالا نیازمند است
– افزایش سطح سلامت و تغذیه‌ی مناسب
برای جلوگیری از ایجاد اختلال در نتیجه‌ی آزمون‌های هوش، چند سال یک بار مقیاس‌های این آزمون‌ها بازبینی و به‌روزرسانی می‌شود تا میانگین نمرات همیشه در حدود نمره‌ی ۱۰۰ باقی بماند.
آزمون‌های هوش فردی و گروهی
تست‌های روانشناسی به شیوه‌های متفاوتی انجام می‌شوند. این موضوع درباره‌ی آزمون‌های هوش هم صادق است. این آزمون‌ها به دو شکل فردی و گروهی انجام می‌شوند.
آزمون‌های هوش گروهی
آزمون‌هایی که به صورت گروهی برگزار می‌شوند، معمولا قابلیت دسترسی بهتر و آسان‌تری دارند. در طول این تست‌ها از تمام دانش‌آموزان یک کلاس یا یک گروه مشخص خواسته می‌شود که در زمانی معین، فعالیت‌های یکسانی را انجام دهند. در نهایت نتیجه‌ی آزمون در یک صفحه‌ی پرینت شده به دست افراد می‌رسد.
آزمون‌های هوش فردی
این دسته از آزمون‌ها معمولا به صورت شخصی انجام می‌شوند و عمیق‌تر و متمرکزتر پیش می‌روند. در هنگام انجام آزمون‌های فردی، هر شخص در زمان اختصاصی خودش، زیر نظر فرد آزمون‌گیرنده فعالیت‌های لازم را انجام می‌دهد. نتیجه‌ی این نوع تست‌ها معمولا جزئیات بیشتری را شامل می‌شود که چندین صفحه را در بر می‌گیرند. همچنین راه‌کارها و پیشنهاداتی هم در آن مطرح می‌شود و امکان تشکیل جلسه‌ای برای پاسخ‌گویی به سوالات شخص آزمون‌دهنده و توضیحات بیشتر در مورد نتایج وجود دارد.
هم آزمون‌های فردی و هم آزمون‌های گروهی، شامل دو نوع تست کلامی و غیر کلامی است. تست‌های کلامی بیشتر با توانایی خواندن، نوشتن و حساب سر و کار دارد و تست‌های غیر کلامی برای سنجش توانایی‌های تجسمی و تصویری افراد به کار می‌رود.
مثال‌هایی از تست‌های هوش
تست استنفورد-بینه یکی از آزمون‌های هوش فردی است. یک بازبینی و ورژن جدید از تست استنفورد-بینه در سال ۱۹۶۰ ارائه شد. در این مقیاس تازه مطرح‌شده، مولفههایی که در ورژن‌های قبلی وجود داشتند و منسوخ شده بودند، بنا بر معیارهای جدید سنجش IQ اصلاح شدند.
تعدادی از دیگر آزمون‌های فردی عبارتند از:
– تست کشیدن آدمک گودیناف
این تست برای سنین ۳ تا ۱۳ سال انجام می‌شود و بر ارتباط رشد ذهنی و جزئیات نقاشی تاکید دارد.
– آزمون هوش وکسلر
این تست مخلوط فعالیت‌های کلامی و غیر کلامی است و در سه ورژن برای گروه‌های سنی متفاوتی انجام می‌شود.
– تست ماز پورتئوس
این تست شامل چندین ماز یا هزارتو است که به ترتیب از آسان به سخت چیده شده و آزمون‌دهنده باید آن‌ها را حل کند. تست ماز پورتئوس مناسب سنین ۳ تا ۱۴ سال است و اعتبار روایی بالایی دارد.
از تست‌های گروهی می‌توان به آزمون‌های ریون و کتل اشاره کرد. هر دوی این آزمون‌ها، از معتبرترین و دقیق‌ترین تست‌های هوش‌اند و محبوبیت زیادی دارند. آزمون کتل در سه ورژن و برای سه گروه سنی متفاوت انجام می‌شود. آزمون ریون که با نام ماتریس‌های پیش‌رونده‌ی ریون هم شناخته می‌شود، یک آزمون غیر کلامی است و تقریبا برای تمام گروه‌های سنی قابل انجام است. ورژن رنگی آزمون ریون هم برای کودکان ۵ تا ۱۱ سال و هم برای بزرگسالانی که از نظر ذهنی ضعیف‌اند استفاده می‌شود.
کاربرد آزمون‌های هوش
آزمون‌های هوش معمولا به‌منظور برنامه‌ریزی و بهبود وضعیت تحصیلی یا شغلی، برای پذیرش و استخدام در موقعیت‌های حرفه‌ای و یا تشخیص اختلالات ذهنی به کار می‌رود. تشخیص زودهنگام پتانسیل خیلی بالا یا خیلی پایین از نظر بهره‌ی هوشی می‌تواند از احساسات منفی و اختلالات ثانویه‌ای جلوگیری کند که ممکن است با قرار گرفتن در شرایط نادرست و محیط اشتباه در افراد بروز پیدا کند. مثلا فردی با پتانسیل هوشی پایین ممکن است همواره احساس ناکافی بودن کند یا فردی با پتانسیل هوشی بالا که از موقعیت استفاده از توانایی‌اش را پیدا نمی‌کند، ممکن است زندگی‌اش سرشار از احساس پوچی و بی‌هدفی باشد. این احساسات و طرز تفکرات روی عملکرد فرد تاثیر گذاشته و او را از آینده‌ی مثبت و موفقی که می‌تواند به آن برسد، دور می‌کند.
خدمتی که آزمون‌های هوش در زمینه‌ی تشخیص مشکل و ارائه‌ی راه حل می‌توانند به بشریت بکنند، به هیچ وجه قابل انکار نیست و تمام این‌ها را مدیون پیش‌گامان این عرصه، یعنی علم روانشناسی هستیم. اگر از این تست‌ها و نتایج آن‌ها در مسیر درستی استفاده شود، می‌توانیم جامعه‌ای بهتر در کنار هم داشته باشیم که همه در آن احساس کفایت کنند و هر کسی در حد توان خود بتواند مفید باشد.