طرحواره الگویی از فکر یا رفتار است که دسته بندی اطلاعات و روابط بین آنها را سازماندهی می کند. نظریه طرحواره از ژان ویلیام فریتز پیاژه روانشناس سوئیسی سرچشمه گرفته است، که اولین بار در سال ۱۹۲۳ آن را به عنوان راهی برای توضیح چگونگی رشد کودکان پیشنهاد کرد
دیدگاه پیاژه این بود که طرحواره ها ساختارهای شناختی و الگو های رفتاری هستند که نشان دهنده ی دانش درباره جهان هستند. همانطور که تجربیات اتفاق می افتد، این اطلاعات جدید در طرحواره های موجود گنجانده می شود. به این ترتیب طرحواره ها به تدریج در طول توسعه ساخته و تغییر می کنند.
روانشناس فردریک بارتلت بریتانیایی در دهه ۱۹۳۰ ایده های پیاژه را گسترش داد و اصطلاح “طرحواره” را در کتاب خود به قلم در آرود: مطالعه ای در روانشناسی تجربی و اجتماعی معرفی کرد. بارتلت پیشنهاد کرد که طرحواره ها به سازماندهی دانش و هدایت حافظه کمک می کنند. مطالعه معروف او “جنگ ارواح” نشان داد که چگونه طرحواره های موجود بر نحوه به خاطر سپردن اطلاعات جدید تأثیر می گذارد.
در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰، روانشناس بریتانیایی دیوید روملهارت، نظریه طرحواره را بیشتر توسعه داد و پیشنهاد کرد که طرحواره‌ها بلوک‌های سازنده شناخت هستند. روملهارت استدلال کرد که تمام دانش در واحدها سازماندهی می شود و طرحواره ها معرف دانش در مورد مفاهیم، اشیاء، موقعیت ها، رویدادها، اعمال و توالی اعمال هستند.
نظریه طرحواره به یک مدل تأثیرگذار در روانشناسی شناختی تبدیل شد و بینشی را در مورد چگونگی شکل دادن تجارب گذشته به ادراکات از جهان و انتظارات از آینده ارائه کرد.
انواع طرحواره ها
انواع مختلفی از طرحواره ها وجود دارد که افراد برای کمک به تفسیر و سازماندهی اطلاعات تشکیل می دهند. برخی از طرحواره های کلیدی عبارتند از:
طرحواره های خود
طرحواره های خود، بازنمایی های شناختی هستند که ما از خودمان بر اساس ویژگی ها، نقش ها، توانایی ها، علایق و ظاهر خود می سازیم. طرحواره های خود شامل تمام باورهایی است که ما در مورد خود و هویت خود داریم. برای مثال، شخصی که خود را باهوش، ورزشکار و برون‌گرا می‌داند، طرحواره‌های خود را حول این ویژگی‌ها ایجاد کرده است.
طرحواره های افراد
طرحواره های افراد، طرحواره هایی هستند که ما در مورد افراد دیگر، بر اساس ادراک خود از ویژگی های آنها می سازیم. آنها به ما اجازه می دهند رفتار دیگران را تفسیر کنیم و در مورد ویژگی های شخصیتی آنها قضاوت کنیم. برای مثال، ممکن است فردی را که به تازگی ملاقات کرده اید، بر اساس طرحواره شخصی خود به عنوان دوستانه، خجالتی یا متکبر دسته بندی کنید.
طرحواره های نقش
طرحواره های نقش حاوی اطلاعاتی در مورد رفتارهای مناسب برای موقعیت ها یا مشاغل اجتماعی خاص است. آنها انتظاراتی را در مورد نحوه عملکرد شخصی در یک نقش خاص ارائه می کنند. به عنوان مثال، طرحواره نقش معلم شامل علم، صبور بودن، منظم و حرفه ای بودن است.
طرحواره های رویداد
طرحواره های رویداد حاوی دانش و انتظارات در مورد رویدادها، موقعیت ها هستند. آنها به ما اجازه می دهند بدانیم در شرایط آشنا چگونه رفتار کنیم. به عنوان مثال، ما طرحواره هایی در مورد عروسی داریم که به ما می گوید در طول مراسم چه انتظاری داشته باشیم.
تشکیل طرحواره ها از چه زمانی است؟
طرحواره ها از سنین جوانی از طریق فرایندهایی مانند جذب و تطبیق شکل می گیرند. به عنوان نوزاد، ما شروع به سازماندهی اطلاعات و ایجاد چارچوبی برای درک جهان و محیط پیرامون می کنیم. در ابتدا، طرحواره ها ساده هستند، اما با گذشت زمان با برخورد با تجربیات جدید، پیچیده تر می شوند.
عوامل متعددی بر شکل‌گیری و توسعه طرحواره تأثیر می‌گذارند:
که فرهنگ یکی از مهم ترین آن هاست. فرهنگی که ما در آن رشد می کنیم، بسیاری از طرحواره های ما را پیرامون چیزهایی مانند نقش های جنسیتی، آداب و رسوم اجتماعی، ارزش ها و هنجارها شکل می دهد. برای مثال، فردی که در یک فرهنگ فردگرا بزرگ شده است، احتمالاً در مقایسه با فردی از فرهنگ جمع‌گرا، طرحواره‌های متفاوتی درباره خانواده و روابط دارد.
دومین مورد از عوامل شکل گیری طرحواره ها تجربیات شخصی می باشد. رویدادهای منحصر به فرد زندگی ما، تعامل با خانواده و دوستان، تحصیلات و فعالیت هایی که در آنها شرکت می کنیم، جمع ها و اکیپ هایی که در ان ها مشارکت داشتیم نیز طرحواره های ما را شکل می دهند. برای مثال، کودکی که با والدین مستبد بزرگ شده است، ممکن است طرحواره‌های متفاوتی درباره شخصیت‌های اقتدار در مقابل کودکی که توسط والدین سهل‌گیر بزرگ شده است، داشته باشد.
سومین عامل ایجاد طرحواره محل اقامت و موقعیت جغرافیایی می باشد. که البته این عوامل جدا از هم نیستند چون موقعیت های جغرافیایی خود میتواند مطابق فرهنگ های مختلف باشد اما مثلا در کشور خود ما وقتی نگاه میکنیم موقعیت های مختلف آب و هوایی، نوع زیستن و منابع طبیعی میتواند طرحواره های مختلفی را برای هر فرد در آن منطقه جغرافیایی ایجاد کند.
یا وقتی با اطلاعات جدیدی مواجه می شویم که با طرحواره موجود مطابقت ندارد، باید طرح واره را تغییر داده یا تنظیم کنیم تا اطلاعات جدید را در خود جای دهد. این ممکن است شامل تغییر یک طرحواره موجود یا ایجاد یک طرح فرعی جدید باشد. برای مثال، نقل مکان به یک کشور جدید مستلزم گنجاندن تمام تفاوت های فرهنگی در طرحواره های تجدید نظر شده است.
چهارمین دلیل به وجود آمدن طرحواره، همگون سازی است. با همگون سازی، تجربیات جدید را مطابق طرحواره های فعلی خود تفسیر می کنیم. اطلاعاتی که به راحتی در ساختارهای دانش موجود ما قرار می گیرد جذب می شود. این طرحواره ها را تقویت می کند، در حالی که تطبیق آنها را اصلاح می کند. به عنوان مثال، هنگام ملاقات با فردی با یک پیشینه فرهنگی، به راحتی می توانیم اطلاعات مربوط به او را در طرحواره های موجود پیرامون فرهنگ، ارزش ها و انتظارات اجتماعی او را پیدا کنیم.
به طور خلاصه، طرحواره ها در دوران کودکی شروع به شکل گیری می کنند و با بلوغ ما تثبیت می شوند. آنها توسط تأثیرات فرهنگی، تجربیات شخصی، جذب اطلاعات جدید و در صورت لزوم سازگاری شکل می‌گیرند. طرحواره به عنوان چارچوبی برای درک دنیای اطراف ما می باشد.
این مقاله که درباره سلامت روان است را نیز مطالعه کنید.
عملکرد طرحواره ها به چه صورت است؟
طرحواره ها چندین کارکرد مهم را در نحوه پردازش اطلاعات و تجربیات افراد انجام می دهند. در اینجا برخی از عملکردهای کلیدی طرحواره ها آورده شده است:
کمک به سازماندهی دانش
یکی از اساسی ترین کارکردهای طرحواره کمک به سازماندهی و طبقه بندی اطلاعات است. طرحواره ها ساختارها و چارچوب های ذهنی را ارائه می دهند که به افراد اجازه می دهد اطلاعات جدید را با ارتباط دادن آنها به دانش از قبل موجود خود، بهتر درک کنند. طرحواره ها کمک می کنند تا حقایق، مفاهیم و تجربیات را در قالب الگوهای معنادار به جای داشتن اطلاعات ناهمگون تنظیم کنیم. این سازماندهی دانش ارائه شده توسط طرحواره ها ذخیره و بازیابی اطلاعات از حافظه را برای افراد آسان تر می کند.
راهنمای درک و تفسیر اطلاعات
طرحواره ها نحوه درک و تفسیر افراد از اطلاعات و تجربیات جدید را راهنمایی می کنند. هنگام مواجهه با چیز جدیدی، افراد به طور انتخابی متوجه جزئیاتی می شوند که با طرحواره های موجود آنها مطابقت دارد و ممکن است اطلاعات متناقض را نادیده بگیرند. طرحواره ها انتظاراتی را در مورد اطلاعاتی که احتمالاً در یک زمینه مشخص با آنها مواجه می شوند، ارائه می کنند. این بر جزئیاتی که افراد بیشتر به آن توجه میکنند تاثیر می گذارد. علاوه بر این، طرحواره ها نحوه تفسیر اطلاعات جدید را ایجاد می کنند. افراد اطلاعات مبهم را به گونه ای تفسیر می کنند که با طرحواره های آنها مطابقت داشته باشد.
پر کردن اطلاعات از دست رفته
عملکرد دیگر طرحواره ها پر کردن شکاف های اطلاعات ناقص یا گم شده است. افراد برای ایجاد مفروضاتی که فراتر از اطلاعات واقعی در دسترس حواسشان است، بر طرحواره ها تکیه می کنند. این کمک می کند تا یک تصویر ناقص یکپارچه تر شود. استفاده از طرحواره‌ها به افراد اجازه می‌دهد تا با تکیه بر ساختارهای دانش موجود، حدس‌های منطقی در مورد جزئیات از دست رفته داشته باشند. با این حال، زمانی که طرحواره‌ها بیش از حد اطلاعات گمشده را ارائه میکنند، این میتواند به تفسیرهای تحریف‌شده منجر شود.
جلوه های طرحواره چه چیز هایی است؟
طرحواره ها می توانند بر نحوه پردازش و تفسیر افراد اطلاعات جدید به روش های قدرتمند تاثیر بگذارند. در ادامه برخی از تاثیرات اصلی که طرحواره ها می توانند داشته باشند آورده شده است:
پرایمینگ
پرایمینگ زمانی اتفاق می‌افتد که یک طرحواره فعال می‌شود، و باعث می‌شود ما بیشتر متوجه نشانه‌های مربوط به طرحواره شویم و به آنها پاسخ دهیم. به عنوان مثال، اگر طرحواره «پروفسور» در ابتدای کار باشد، ممکن است فردی که عینک و ژاکت توئید دارد به عنوان یک استاد تعبیر شود. پرایمینگ می تواند راهنمایی کند که ما به چه چیزی توجه می کنیم و با چه سرعتی اطلاعات مربوط به طرحواره را شناسایی می کنیم.
کلیشه سازی
کلیشه سازی شامل اعمال باورهای تعمیم یافته در مورد یک گروه برای قضاوت در مورد افراد است. هنگامی که طرحواره ای در مورد یک گروه خاص فعال می شود، اغلب منجر به فرضیات کلیشه ای در مورد اعضای گروه می شود. به عنوان مثال، کلیشه‌های جنسیتی ممکن است باعث شود مردم تصور کنند که زنان پرورش‌دهنده‌تر یا مردان پرخاشگرتر هستند.
سوگیری تایید
ما تمایل داریم اطلاعات را به گونه ای جستجو و تفسیر کنیم که باورها و طرحواره های موجود ما را تایید کند. این سوگیری تایید باعث می‌شود که اطلاعات متناقض را نادیده بگیریم یا اطلاعات متناقض را کم‌اهمیت بدانیم. به عنوان مثال، شخصی با طرحواره “پروفسور دوستانه” ممکن است نمونه هایی از بی فایده بودن یک استاد را کاهش دهد.
مقاومت در برابر تغییر طرحواره
طرحواره های ما اغلب حتی در مواجهه با شواهد متناقض باقی می مانند. هنگامی که با اطلاعات ناسازگار با یک طرح مواجه می شویم، ممکن است آن را توضیح دهیم، از منبع انتقاد کنیم، یا حتی در حالی که استثناها را تایید کنیم، اما در نهایت آن را حفظ و تایید کنیم. طرحواره های قوی می توانند در برابر تغییر بسیار مقاوم باشند.
بنابراین به طور خلاصه، طرحواره‌ها تأثیرات قدرتمندی بر ادراک، حافظه و پردازش اطلاعات از طریق مقدمه‌سازی، کلیشه‌سازی، سوگیری تایید و مقاومت در برابر تغییر طرحواره اعمال میکنند. این تأثیرات نحوه تفسیر ما از رویدادها و افراد دیگر را شکل می دهد.
ویژگی‌های طرحواره‌ها
- طرحواره‌ها قابل تغییر هستند.
- چند طرحواره می‌توانند دارای ویژگی‌های مشترک باشند.
- طرحواره‌ها می‌توانند زیرمجموعه یکدیگر باشند.
- گاهی طرحواره‌ها بر اساس معلومات فردی شکل می‌گیرند.
- همیشه فعال هستند.
- طرحواره‌ها بر استنباط‌های فردی متکی هستند نه بر واقعیت‌های موجود.
- اطلاعاتی که همخوانی با طرحواره‌ها ندارند در بیشتر موارد از یاد برده می‌شوند.
مزایا و معایب طرحواره‌ها:
مزایا:
طرحواره‌ها کمک میکنند فرد با توجه به تجربیات گذشته راجع به آینده برنامه ریزی، هدف گذاری و تصمیم گیری کند. با کمک طزحواره‌ها میتوان به سازگاری ذهنی با محیط دست یافت تا فرد جایگاه خود را در اجتماع پیدا کند. همچنین با رشد کردن و افزایش تجربه‌ها طرحواره‌ها پیچیده‌تر می‌شوند و پتانسیل درک و حل کردن مسائل بزرگ‌تری را پیدا میکنند. جز موارد ذکر شده طرحواره‌ها می‌توانند معایبی نیز داشته باشند و ناسازگاری به وجود آورند.
معایب:
- تصور کنید فردی علاقه زیادی به پدرش دارد و او را در سنین کودکی از دست می‌دهد. او در ادامه‌ی زندگی همیشه اینگونه گمان می‌کند که فرد مورد علاقه خود را از دست می‌دهد. این طرحواره سبب می‌شود تا شخص از برقراری روابط صمیمانه امتناع کند.( طرحواره محرومیت هیجانی)
- یک طرحواره ناسازگاز میتواند روابط اجتماعی مخربی را در پی داشته باشد، ترجیح ما آن است با افردی در ارتباط باشیم که طرحواره ما را حمایت میکنند. ارتباط با اینگونه افراد ضمن تشدید کردن طرحواره‌ها به ما نیز آسیب خواهند رساند. (طرحواره اطاعت و ایثار که روابط مخربی در پیش دارند)
نتیجه گیری
اگر می خواهد خلاصه ی مقاله را در یک دقیقه بخوانید نتیجه گیری را مطالعه کنید.
طرحواره ها نقش مهمی در شناخت انسان دارند.
طرحواره یعنی شکل های سازماندهی شده ای از دانش که به ما در درک سریع اطلاعات و تجربیات جدید کمک می کند.
شکل گیری طرحواره ها به این صورت است که ما آن ها را از طریق تجربیات مستقیم و همچنین از یادگیری اجتماعی و فرهنگی فرا میگیریم. طرحواره ها از سنین بسیار پایین شروع به شکل گیری می کنند.
کارکردهای طرحواره ها به این شکل است که آنها به ما اجازه می دهند اطلاعات را به طور موثر رمزگذاری کنیم، اطلاعات را به سرعت از حافظه بازیابی کنیم، اطلاعات از دست رفته را پر کنیم و رفتارها و انتظارات خود را هدایت کنیم.
طرحواره درمانی به این صورت است که بر شناسایی و تغییر طرحواره های ناسازگاری که زمینه ساز پریشانی روانی هستند، تمرکز دارد.
طرحواره‌ها دارای انواعی از ویژگی‌ها هستند و چالش اصلی در تغییر طرحواره ها این است که ساختارهای ذهنی عمیقی هستند که حتی در مواجهه با شواهد متناقض در برابر تغییر بسیار مقاوم هستند.
به طور خلاصه، طرحواره ها ابزارهای ضروری هستند که به ما امکان می دهند به سرعت حجم وسیعی از اطلاعاتی را که با آن مواجه می شویم تفسیر کنیم. با این حال، آنها همچنین می توانند منجر به تحریف، سوگیری و رفتارهای ناسازگار شوند. درک فرآیندهای طرحواره برای تغییر شکل الگوهای سفت و سخت تفکر و رفتار ضروری است.
در این مقاله نیز راجع به طرحواره درمانی بخوانید.
نویسنده: احمدرضا حاتمی
کامل و جامع بود. ممنونم🙏