دوران کودکی ما تا حد بسیار زیادی تعیین کننده‌ی رفتار، افکار و احساسات ما در دوران بزرگسالی است. ما در برخورد و مواجهه با مسائل مختلف بینش و کنشی از خود نشان می‌دهیم که این کنش‌ها معمولا از باور، اعتقادات و تجربیات ما الگو می‌گیرند. برای مثال فردی را در نظر بگیرید که در کودکی با اعتماد به نفس کافی رشد نکرده و محیط سبب کمبود اعتماد به نفس در این فرد شده است؛ چنین شخصی در برخورد با مسائل و چالش‌های مختلف زندگی ممکن است به دلیل کمبود اعتماد به نفس برخورد مناسبی نداشته باشد و حتی تا حدی از مواجه شدن با مشکلات فرار کند. بنابراین، می‌توان گفت که تجربیات دوران کودکی در رفتار و شکل‌گیری شخصیت ما در بزرگسالی و انواع طرحواره های ناسازگار بسیار تاثیرگذار هستند و از همینجا ما می‌توانیم مفهوم طرحواره را تعریف کنیم.
طرحواره شامل الگوهای رفتاری و ذهنی، باورها، اعتقادات و ارزش‌های افراد می‌شود، که طبق این طرحواره‌ها، افراد اتفاقات و مسائل مختلف را تحلیل و بررسی کرده و واکنش مناسب را نشان می‌دهند. به عبارتی افراد با توجه به باورها و برخی چهارچوب‌های ذهنی به جهان پیرامون، انسان‌ها و رفتارهای آنها و روابطی که دارند، پاسخ می‌دهند. طرحواره‌ها مبنای اصلی تصمیم‌گیری و واکنش افراد نسبت به موضوعات مختلف هستند.
طرحواره‌ها می‌توانند مفید یا ناسازگار باشند. طرحواره‌های مفید، الگوهای ذهنی و رفتاری‌ای هستند که به ما کمک می‌کنند زندگی بهتری داشته باشیم و هنگام مواجه شدن با چالش‌های مختلف، رفتار و عملکرد درست و مناسب داشته باشیم. در مقابل اما طرحواره‌های ناسازگار قرار می‌گیرند که ممکن است سبب محدود شدن ما و عملکرد نامناسب در مواجهه با برخی از مسائل شوند. شناخت انواع طرحواره‌های ناسازگار به ما کمک می‌کند تا بهتر نقاط صعیف و مشکلات خود را بشناسیم و در ادامه برای بهبود آنها اقدام کنیم. در ادامه‌ی این مقاله همراه ما باشید تا انواع طرحواره های ناسازگار را بررسی کنیم.
طرحواره ناسازگار چیست؟
همان‌طور که کمی قبل نیز اشاره کردیم، طرحواره‌های ناسازگار نقطه‌ی مقابل طرحواره‌های مفید هستند. طرحواره‌های ناسازگار، الگوهای رفتاری و فکری‌ای هستند که ممکن است سبب محدود شدن، اضطراب، استرس و افسردگی شوند. طرحواره‌های ناسازگار نیز مانند طرحواره‌های مفید از تجربیات گذشته نشات می‌گیرند. منشا این طرحواره‌های ناسازگار تجربیات ناخوشایند کودکی، باورهای منفی، ترس‌ها و انتظارات نامناسب هستند. از آنجا که این طرحواره‌های ناسازگار اغلب در دوران کودکی شکل می‌گیرند، به آنها طرحواره‌های ناسازگار اولیه نیز گفته می‌شود.
طرحواره های ناسازگار شامل چه چیزهایی می‌شوند؟
انواع مختلفی از طرحواره‌های ناسازگار وجود دارند که برخی از آنها عبارت‌اند از:
طرحواره‌ی ناسازگار محرومیت عاطفی و عدم اعتماد به روابط جدید!
این طرحواره به وضعیتی اشاره دارد که فرد به دلیل باورها و اعتقادات منفی‌ای که در گذشته تجربه کرده است، از تجربه و ابراز احساسات عاطفی ترس دارد و خودداری می‌کند. چنین فردی احساس محرومیت و عدم ارزشمندی را در موقعیت‌های مختلف زندگی خود تجربه می‌کند. چنین طرحواره‌ای باعث می‌شود که فرد از بیان نیازها و احساسات عاطفی خود خودداری کند و تمایلی به تجربه کردن موقعیت‌های احساسی و عاطفی نداشته باشد. همچنین افرادی که چنین حالاتی را تجربه می‌کنند، از احساس شادی و خوشحالی نیز محروم می‌شوند، چراکه تمایلی به برقراری ارتباطات سالم و مفیدی که می‌تواند احساسات مثبتی را برایشان به ارمغان بیاورد، ندارند.
بیشتر بخوانید: مقاله طرحواره چیست؟
طرحواره‌ی ناسازگار انزوای اجتماعی، از طرحواره‌های ناسازگار اولیه!
یکی دیگر از انواع طرحواره های ناسازگار، طرحواره‌ی ناسازگار انزوای اجتماعی است. این طرحواره به وضعیتی اشاره دارد که فرد مورد نظر از ارتباط با دیگران و شرکت کردن در فعالیت‌های اجتماعی خودداری می‌کند و تنهایی و انزوا را ترجیح می‌دهد. طرحواره‌ی ناسازگار انزوای اجتماعی معمولا ریشه در دوران کودکی دارد. در این شرایط فرد به دلیل تجربیات تلخ و تصورات منفی در تلاش است تا ارتباطی با محیط و جامعه برقرار نکند. چنین طرحواره‌ای ممکن است موجب شود که فرد از روابط اجتماعی حمایت‌گرانه، مفید و سالم با دیگر افراد جامعه فاصله بگیرد. به عنوان مثال یک فرد با این طوحواره‌ی ناسازگار ممکن است این عقیده را داشته باشد که دیگران علاقه‌ای به او ندارند و نمی‌تواند به خوبی با آنها صحبت کند و ارتباط بگیرد. همچنین از شرکت کردن در فعالیت‌های اجتماعی و رویدادهای مهم ناتوان است و همین عقاید به نوبه‌ی خود باعث انزوا و تنهایی بیشتر فرد می‌شوند. به طور کلی این طرحواره به دلایل مختلفی مانند فشارهای اجتماعی، خاطرات تلخ و نامطلوب، ردپای دوران کودکی و… در افراد شکل می‌گیرد.
طرحواره ناسازگار خود کم بینی و نقص
در این طرحواره فرد خود را قبول ندارد و توانایی پذیرش خود با تمام نقاط قوت و ضعف را در خود نمی‌بیند. در چنین حالتی معمولا فرد مورد نظر فقط نقاط ضعف و کمبودهای خود را می‌بیند. طرحواره‌ی ناسازگار نقص باعث می‌شود فرد از خود و در اکثر مواقع از دیگران نیز ناراضی باشد و با دیده‌ی تحقیر خود را بنگرد. چنین فردی به طور مداوم احساس می‌کند که هیچ‌چیز در زندگی‌اش کامل نیست و همه‌چیز نقص دارد و باید مدام در تلاش باشد تا به چیز بهتری دست یابد. این افکار به نوبه‌ی خود می‌توانند موجب برخی از مشکلات دیگر نیز شوند و عامل بروز اختلالات روحی دیگری شوند. طرحواره‌ی ناسازگار نقص که یکی دیگر از انواع طرحواره های ناسازگار است، معمولا به دلایل مختلفی همچون استانداردهای نامناسب، مقایسه‌ی مداوم، تجربه‌های تلخ گذشته و… شکل می‌گیرد.
بیشتر بخوانید: مقاله کتاب درباره انواع طرحواره ها
طرحواره‌ی ناسازگار جلب توجه که باعث بروز مشکلات جدی در زندگی افراد می‌شود!
این طرحواره حالتی را شرح می‌دهد که در آن فرد نیاز به توجه و تایید دیگران دارد و در راستای جلب توجه دیگران ممکن است برخی رفتارهای غیرمنطقی از خود نشان دهد. طرحواره‌ی ناسازگار جلب توجه در برخی موارد باعث می‌شود که فرد به شکل‌های نامناسب و غیرسالم برای جلب توجه و دریافت توجه دیگران، تلاش و هنجارشکنی کند. برای مثال فرد مورد نظر ممکن است برای جلب توجه به برخی از رفتارهای خشونت‌آمیز و ناپسند، استفاده از الفاظ رکیک در صحبت کردن، شکایت مداوم از شرایط موجود و… رو بیاورد.
این طرحواره موجب از دست دادن احترام دیگران نسبت به فرد، به وجود آمدن دیدگاه نامناسب، افزایش اختلاف در روابط و… می‌شود.
طرحواره‌ی ناسازگار خطا کردن ممنوع!
این طرحواره که یکی دیگر از انواع طرحواره‌های ناسازگار است؛ درواقع موقعیتی را بیان می‌کند که فرد از خطا کردن واهمه دارد و باور دارد که هرگونه خطا و اشتباهی نامطلوب است. به عبارتی می‌توان گفت فرد از خطا و شکست واهمه دارد و برای فرار از چنین موقعیتی حتی ممکن است از تلاش برای رسیدن به هدف‌های خود منصرف شود. چراکه از رفتارهای خود پشیمان می‌شود و به خود اجازه‌ی اشتباه کردن نمی‌دهد. در چنین شرایطی فرد می‌تواند به دلیل وجود این طرحواره بسیاری از فرصت‌های مناسب را برای موفقیت، از دست بدهد. از دیگر مشکلاتی که این طرحواره ایجاد می‌کند، می‌توان به ایجاد استرس و اضطراب، از دست دادن اعتماد به نفس، توقف رشد و پیشترفت و… اشاره کرد.
سخن پایانی
در این مقاله تلاش کردیم تا برخی از طرحواره‌های ناسازگار را بررسی کنیم. باید بدانید که طرحواره‌های ناسازگار دیگری نیز هستند که موجب بروز مشکلات زیادی می‌شوند. طرحواره‌های ناسازگار معمولا به دلیل عدم آگاهی از الگوهای منفی شکل می‌گیرند. شناخت دقیق و کامل آنها به شما کمک می‌کند تا در راستای تغییر وضع موجود و بهبود آن بتوانید قدمی بردارید. برای اطلاع دقیق از طرحواره‌هایی که می‌توانید داشته باشید و بررسی آنها، پیشنهاد روان‌نویس به شما این است که به مشاور و روان‌شناس مراجعه کنید تا با راهنمایی دقیق متوجه طرحواره‌های مفید و ناسازگاری که دارید، بشوید و بتوانید در قدم بعدی، در راستای بهبود آنها گام بردارید.
بیشتر بخوانید: طرحواره درمانی
